انواع هورمون ریشه زایی اکسین و روش استفادهزمان مطالعه 12 دقیقه

اکسین چیست؟

حتماً می‌دانید که انسان‌ها در بدن خود هورمون‌های طبیعی دارند. گیاهان نیز دارای هورمون هستند که به این مواد شیمیایی هورمون گیاهی می‌گویند. هورمون‌های گیاهی با هورمون‌های موجود در حیوانات متفاوت هستند.

هورمون‌های گیاهی وظایف مختلفی دارند و براساس ساختار شیمیایی خود به پنج دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

1. اکسین: اکسین‌ها در جوانه‌های انتهایی تولید می‌شوند و رشد جوانه‌های جانبی را سرکوب و رشد ریشه را تحریک می‌کنند. آنها همچنین بر طویل شدن سلول (تروپیسم) و ریزش یا عدم ریزش میوه تأثیر می‌گذارند.
2. جیبرلین: جیبرلین‌ها بر تقسیم سلولی، گلدهی، اندازه میوه و برگ تأثیر می‌گذارند و در غلبه بر خواب بذر مهم هستند.
3. سیتوکینین: سیتوکینین‌ها تقسیم سلولی و پیری در برگ‌ها را افزایش می‌دهند و بر تمایز سلولی تأثیر می‌گذارند.
4. اسید آبسیزیک: اسید آبسیزیک یک هورمون استرس است که هورمون‌های دیگر را در طول دوره‌های تنش مهار می‌کند.
5. اتیلن: هورمون اتیلن نقش کلیدی در رشد و نمو گیاهان دارد و تنظیم‌کننده اصلی پاسخ‌های استرس است. در بیشتر بافت‌های گیاهی، اتیلن به دلیل ممانعت از انبساط سلولی، هم در ریشه و هم در اندام‌های هوایی، باعث کاهش رشد می‌شود.

 همان‌طور که می‌بینید هورمون‌ها برای رشد و نمو گیاهان حیاتی هستند. دسته‌ای از هورمون‌های گیاهی که در این مقاله مورد بحث قرار خواهند گرفت، اکسین‌ها هستند که مسئول رشد ریشه می‌باشند و نقش آنها در ریشه‌زایی قلمه‌ها به اثبات رسیده است.

هورمون اکسین چیست؟

در گیاهان دو اکسین به طور طبیعی تولید می‌شود:

1. ایندول استیک اسید (IAA)
2. ایندول بوتریک اسید (IBA)

ایندول استیک اسید (IAA) فراوان‌ترین اکسین طبیعی در گیاهان است، اما به طور معمول از آن برای تکثیر استفاده نمی‌شود زیرا در گیاهان و در معرض نور به سرعت تجزیه می‌شود.

ایندول بوتریک اسید (IBA) فراوان‌ترین اکسین طبیعی بعد از IAA است. به مقدار بسیار کم در گیاهان یافت می‌شود زیرا گیاهان آن را به IAA تبدیل می‌کنند.

از آنجایی که اکسین‌ها مسئول رشد ریشه هستند کاملاً طبیعی است که محصولاتی تولید شوند که وقتی روی گیاهان اعمال می‌شوند به آنها در ریشه‌زایی کمک کند.

محققان بعد از اینکه متوجه نقش اکسین در ریشه‌زایی شدند، این مواد را به صورت مصنوعی در آزمایشگاه تولید کردند که عبارت‌اند از: نفتالین استیک اسید (NAA) و ایندول بوتریک اسید (IBA).

IBA و NAA دو هورمونی هستند که بیشترین تأثیر را در تولید ریشه روی قلمه‌ها دارند این دو هورمون مصنوعی می‌توانند به صورت ترکیب با هم یا منفرد مورد استفاده قرار گیرند.

هورمون‌های اکسین دیگری هم تولید شده ولی استفاده از آنها مرسوم نیست و در صورت نبود این دو اکسین از سایر اکسین‌ها برای ریشه‌زایی استفاده می‌شود.

اغلب این دو هورمون در ریشه‌زایی قلمه‌ها استفاده می‌شوند چون حداکثر تأثیر را در تحریک قلمه در تولید ریشه نابجا بر عهده دارند. در بین تمام اکسین‌ها، IBA به دلیل قدرت ریشه‌زایی بالا، پرمصرف‌ترین هورمون است.

چه زمانی از هورمون‌های ریشه‌زایی استفاده کنیم؟

قابلیت ریشه‌دهی در گیاهان مختلف از دامنه وسیعی برخوردار است که می‌تواند از خیلی ریشه‌زا تا آنهایی که هرگز ریشه نمی‌دهند، متغیر باشد. اگر در ریشه‌دار شدن قلمه‌های خود مشکل دارید، استفاده از یک محصول هورمون ریشه‌زایی ممکن است راه حل کار شما باشد.

هورمون ریشه‌زایی تنها احتمال موفقیت را افزایش می‌دهد و آن را تضمین نمی‌کند. عوامل زیادی وجود دارد که می‌تواند بر موفقیت ریشه‌زایی قلمه گیاهان تأثیر بگذارد، مانند نوع گیاه، زمانی از سال که قلمه گرفته می‌شود و شرایط رشدی که در ادامه به طور مختصر به هر کدام اشاره شده است.

شرایط خاص محیطی و حالت فیزیولوژیکی گیاهان پایه برای ریشه‌زایی موفقیت‌آمیز بسیار مهم است. گیاهان پایه باید از لحاظ شرایط زیر در وضعیت بهینه باشند: آب، درجه حرارت، نور، تغذیه و غنی بودن از کربن دی اکسید (CO₂).

قلمه‌های چوب سخت در فصل خواب (اواسط پاییز تا اواخر زمستان) پس از ریزش برگ از شاخه‌های سالم و قوی که بافت چوبی دارند اما در عین حال انعطاف‌پذیر هم هستند تهیه می‌شوند. اگرچه این نوع قلمه ممکن است به کندی رشد کند و ریشه‌ها و شاخه‌ها را توسعه دهد، اما معمولاً موفقیت‌آمیز است.

قلمه‌های چوب نرم از بهار تا اوایل تابستان، از نوک شاخه‌های جوان و انعطاف‌پذیر که حاصل رشد فصل جاری است گرفته می‌شوند که به راحتی ریشه می‌دهند. احتمال موفقیت این نوع قلمه‌ها بسیار بالاست.

تحقیقات نشان داده است که وجود برگ بر روی قلمه برای تشکیل ریشه نابجا سودمند است اما اگر روابط خاص آبی برقرار نباشد قلمه باقی نخواهد ماند.

به طور کلی قلمه‌گیری در صبح زود، هنگامی‌که گیاهان هنوز شاداب هستند صورت می‌گیرد. اگر آنها نتوانند به زودی کاشته شوند به منظور کاهش تعرق باید تحت شرایط مرطوب قرار گیرند و تا زمانی که بتوانند کاشته شوند باید در درجه حرارت ۴ تا ۸ درجه سانتی‌گراد قرار گیرند.

از طرف دیگر یکسری از گیاهان سهل ریشه‌زا و برخی سخت ریشه‌زا هستند. بعضی زمان‌ها تولیدکننده به دلیل کمبود وقت و سرعت بیشتر احتیاج دارد که ریشه‌زایی را بهبود و سرعت ببخشد به همین دلیل از هورمون اکسین استفاده می‌شود.

حتی در گیاهان سهل ریشه‌زا هم با اینکه به آسانی ریشه می‌دهند اما برای بهبود سیستم ریشه‌ای و تولید ریشه‌های باکیفیت و یکنواخت‌تر از اکسین استفاده می‌شود.

هورمون ریشه‌زایی یک ماده شیمیایی مصنوعی است که می‌توانید برای تشویق رشد ریشه و افزایش میزان موفقیت تکثیر، روی قلمه‌های گیاهی اعمال کنید. در غیر این صورت، برای تولید گیاهان جدید از گیاهان مادری، باید منتظر بمانید تا یک قلمه ساقه بدون کمک، سیستم ریشه جدیدی را ایجاد کند.

در واقع هورمون‌های ریشه‌زایی احتمال ریشه‌دار شدن قلمه‌های شما را افزایش می‌دهند. علاوه بر این، ریشه معمولاً به سرعت رشد می‌کند و قوی‌تر از زمانی است که از هورمون‌های ریشه‌زایی استفاده نشده است.

مزایا استفاده از هورمون ریشه‌زایی

• کاهش مدت زمان ریشه‌زایی با افزایش سرعت تولید ریشه
• تحریک قلمه‌ها به تولید ریشه بیشتر
• افزایش سرعت رشد ریشه‌ها
• بهبود سیستم ریشه‌ای و افزایش تولید ریشه‌های باکیفیت و یکنواخت‌تر
• درصد بالاتری از قلمه‌ها ریشه تولید می‌کنند.

غلظت هورمون ریشه‌زایی

مانند هر دارویی که مصرف می‌کنید غلظت هورمون اکسین مورد استفاده هم روی ریشه‌زایی بسیار تأثیر می‌گذارد:

غلظت کم: روی ریشه‌زایی اثر نمی‌گذارد.

غلظت نرمال: اگر غلظت اکسین متناسب و متعادل باشد باعث تولید میزان قابل توجهی کالوس و ریشه می‌شود.

غلظت زیاد: اگر از هورمون ریشه‌زایی بیش از حد استفاده شود به قلمه آسیب می‌رساند و در نتیجه باعث زرد شدن برگ‌ها، سیاه شدن ساقه و حتی مرگ قلمه می‌شود.

به عنوان یک قاعده کلی، زمانی از سال که قصد دارید عملیات تکثیر را انجام دهید می‌تواند به شما در تصمیم‌گیری در مورد استفاده یا عدم استفاده از هورمون‌های ریشه‌زایی کمک کند. معمولاً برای قلمه‌های چوب نرم علفی که در تابستان برداشته می‌شوند و به سرعت ریشه می‌دهند، از غلظت‌های پایین هورمون‌های ریشه‌زایی استفاده می‌شود و برای قلمه‌های چوبی که در زمستان گرفته می‌شوند و رشد ریشه‌شان بیشتر طول می‌کشد، از غلظت‌های بالا استفاده می‌شود.

انواع هورمون‌های ریشه‌زایی

سه نوع اصلی هورمون ریشه‌زایی وجود دارد که هر کدام مزایا و معایب خاص خود را دارند:

پودر: نوع پودری رایج‌ترین نوع هورمون ریشه‌زایی در بازار است که بسیاری از کشاورزان از آن استفاده می‌کنند. استفاده از آن آسان است و ماندگاری بیشتری دارد.

مایع: نوع مایع بسیار رایج هست. بهتر است از هورمون ریشه‌زایی مایع در گیاهانی استفاده کنید که ظریف هستند و ریشه‌دهی آنها دشوار است. این روش بسیار پرطرفدار و محبوب است زیرا اقتصادی، سریع و ساده است و تیمار یکنواخت قلمه‌های دسته‌بندی شده به سادگی قابل اجرا است.

ژل: هورمون ریشه‌زایی ژل در حال تبدیل شدن به یک محیط ریشه‌زایی محبوب‌تر است زیرا استفاده از آن آسان است و می‌تواند کمتر از نوع پودری آلودگی را به خود جذب کند. همچنین کنترل مقدار ژلی که استفاده می‌کنید آسان است. اگر در استفاده از هورمون ریشه‌زایی تازه کار هستید می‌تواند مفید باشد.

روش استفاده از هورمون ریشه‌زایی

دانستن نحوه استفاده از هورمون ریشه‌زایی برای تحریک رشد ریشه در قلمه‌های گیاهی می‌تواند میزان موفقیت شما را هنگام تکثیر گیاهان افزایش دهد:

هورمون ریشه‌زایی پودری:

معمولاً از آب برای مرطوب کردن ته قلمه (۱ تا ۲ سانتی‌متر انتهای قلمه) قبل از استفاده از پودر استفاده می‌شود تا اطمینان حاصل شود که هورمون ریشه‌زایی در زمانی که آماده تکثیر قلمه خود هستید در جای خود باقی می‌ماند. سپس برای جلوگیری از آلودگی، مقداری پودر هورمون را در ظرف جداگانه‌ای بریزید. در نهایت، ته قلمه‌های مرطوب خود را با پودر ریشه‌زا بپوشانید و هر گونه هورمون ریشه‌زایی اضافی را از اطراف قلمه از بین ببرید.

هورمون ریشه‌زایی مایع:

برای استفاده از هورمون ریشه‌زایی مایع، کافی است ته قلمه (۱ تا ۲ سانتی‌متر انتهای قلمه) خود را به مدت ۱ تا ۵ ثانیه در محلول فرو کنید و سپس آن را طبق معمول در بستر کشت بکارید. همیشه به یاد داشته باشید که هورمون ریشه‌زایی مایع را در یک ظرف جداگانه قرار دهید تا در آینده سایر قلمه‌ها آلوده نشوند.

هورمون ریشه‌زایی ژل:

برای استفاده از هورمون ریشه‌زایی ژل، به سادگی قلمه خود را در ژل فرو کنید و سپس آن را در محیط رشد قرار دهید. قبل از کاشت حتماً ژل اضافی را پاک کنید، زیرا این کار می‌تواند رشد قارچ را تشویق کند. فقط به یاد داشته باشید که هرگز قلمه خود را مستقیماً در ظرف ژل فرو نکنید، زیرا این کار می‌تواند کل قلمه‌ها را آلوده کند.

توجه به این نکته ضروری است که ژل ریشه‌زایی باید در یخچال نگهداری شود تا قدرت آن حفظ شود.

اکنون زمان کاشت قلمه است. درون بستر کشت حفره‌ای را ایجاد کنید و ته قلمه را درون بستر کشت بگذارید. قلمه‌ها آسیب‌پذیر هستند زیرا ریشه‌ای برای جذب رطوبت ندارند. برای حفظ رطوبت در حین رشد قلمه، کل گلدان یا سینی نشا را با پلاستیک بپوشانید. قلمه خود را در مکانی قرار دهید که نور غیرمستقیم خورشید را دریافت کند تا به ریشه‌دار شدن آن کمک کند.

در طی فرایند ریشه‌زایی، قلمه‌ها در معرض تهاجم میکروارگانیسم‌ها واقع می‌شوند. در تیمار توسط قارچ‌کش‌ها در بعضی موارد اثرات محافظت‌کننده‌ای مشاهده شده است و این حفاظت در جهت بقای بهتر و کیفیت مطلوب ریشه می‌باشد. این تغییرپذیری به روش استعمال (خیساندن، مخلوط کردن با محیط کشت)، گونه گیاهی، مرحله رشد و شرایط محیطی بستگی دارد.

به این نکته توجه کنید که اکسین‌ها به نور و حرارت زیاد بسیار حساس هستند و در شرایط نامساعد و نامناسب توسط آنزیم‌ها ‌تجزیه و خاصیت خودشان را از دست می‌دهند.

حواستان به رشد برگ‌های جدید باشد. هنگامی که رشد جدید آشکار شد، ریشه‌ها در حال توسعه و گسترش هستند. در این زمان می‌توانید نایلون را بردارید.

بهترین هورمون ریشه‌زایی کدام است؛ پودر، ژل یا مایع؟

پاسخ به این سؤال دشوار است زیرا به نیازهای خاص شما و اینکه در حین کار با آن راحت باشید بستگی دارد. همه آنها به نوبه خود بهترین هستند، اما به طور کلی، پودرها برای قلمه‌های بزرگ‌تر، ژل‌ها برای قلمه‌های کوچک، و مایعات برای استفاده همه منظوره بهترین هستند. اگر به دنبال ساده‌ترین گزینه هستید، هورمون ریشه‌زایی ژل بهترین انتخاب برای شماست.

چه مدت طول می‌کشد تا هورمون ریشه‌زایی عمل کند؟

این بستگی به نوع گیاهی دارد که می‌خواهید رشد دهید. به طور کلی، بیشتر هورمون‌های ریشه‌زایی بین دو تا شش هفته طول می‌کشد تا اثر کنند.

حتما تحقیقات خود را انجام دهید و هورمون ریشه‌زایی را انتخاب کنید که برای گیاهی که قصد تکثیر آن را دارید مناسب‌ترین باشد. با هورمون اکسین مناسب، در کم‌ترین زمان در راه موفقیت خواهید بود.

بهترین مارک هورمون ریشه‌زایی

کشاورزان برای تسریع پروسه رشد گیاهان به خرید هورمون‌های ریشه‌زایی روی آورده‌اند که تأثیر به سزایی در ریشه‌زایی قلمه انواع گیاهان دارند. این روزها وقتی نوبت به انتخاب نوع هورمون ریشه‌زایی می‌رسد، گزینه‌های زیادی برای ما وجود دارد و تصمیم گیری اینکه کدام یک بهترین است ممکن است دشوار باشد.

تعداد زیادی برند و مارک‌های مختلف ایرانی و خارجی روانه بازار شده است؛ اما انواع هورمون ریشه‌زایی خارجی به خصوص هورمون‌های ریشه‌زایی هلندی محبوبیت بیشتری بین گلخانه‌داران و کشاورزان دارد. از جمله برندهای مشهور هلندی می‌توان به دوخفا، پوکون، رایزوپون، کریزوپون و… اشاره کرد.

در هر صورت انتخاب بهترین هورمون ریشه‌زایی برای شما به گونه گیاهی که در حال تکثیر هستید و همچنین ترجیحات و بودجه شخصی شما بستگی دارد.

منابع:

https://hrcak.srce.hr/157026

https://www.annualreviews.org/doi/abs/10.1146/annurev.pp.27.060176.002251?journalCode=arplant.1

https://cdnsciencepub.com/doi/full/10.1139/cjps-2018-0038

http://ijraf.org/pdf/v3-i1/9.pdf